تبصره گیل: پرونده‌های مربوط به تجاوز به عنف از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین موضوعات در دستگاه قضایی به شمار می‌روند؛ مسائلی که مرز میان ادعا، واقعیت و اثبات در آن‌ها بسیار ظریف است و هر واژه می‌تواند بر سرنوشت انسانی تأثیر بگذارد. در حالی‌که پزشکی قانونی با ابزارهای علمی به بررسی آثار جسمانی می‌پردازد، اما تشخیص و احراز عنصر عنف، امری قضایی و در صلاحیت قاضی رسیدگی‌کننده است.
در سال‌های اخیر، طرح برخی پرونده‌های پر‌سر‌و‌صدا در رسانه‌ها، ضرورت گفت‌وگویی دقیق و حقوقی درباره مراحل اثبات جرم، حقوق شاکی و جایگاه پزشکی قانونی را دوچندان کرده است. در این راستا محمدباقر قربان‌زاده، قاضی سابق دیوان عالی کشور، پیرامون زوایای حقوقی و فنی پرونده‌های تجاوز به عنف و نحوه‌ی رسیدگی قضایی به آن‌ها توضیحاتی داده است؛ آنچه در ادامه می‌خوانید، دیدگاه‌ها و توضیحات این قاضی پیشین است که می‌تواند برای شهروندان، وکلا و فعالان رسانه‌ای، درک روشن‌تری از سازوکار حقوقی این‌گونه پرونده‌ها فراهم کند.
اگر شخصی مورد آزار و اذیت جنسی قرار بگیرد چه مراحل قانونی را باید طی کند؟
شاکی باید به چند نکته توجه داشته باشد؛ طبق قانون، شکایت در دادگاه کیفری یک قابل طرح است و در دادسرا و کلانتری قابل طرح نیست. صرف شکایت نیز دلیل بر حقانیت شاکی نیست و باید دلایلی وجود داشته باشد. بنابراین شخصی که قصد شکایت دارد باید ادله جمع‌آوری کرده باشد.یکی از مهم‌ترین ادله نظریه پزشکی قانونی است. پزشکی قانونی معمولا شاکی را بدون نامه قضایی نمی‌پذیرد و معمولا از آثاری که وجود دارد، نمونه‌برداری انجام می‌دهد. همچنین معایناتی صورت می‌گیرد و در صورتی که جواب مثبت باشد و متهم منکر شود، آزمایش دیگری صورت می‌گیرد؛ DNA دو طرف را با نمونه‌برداری‌هایی که قبلا انجام شده، تطبیق می‌دهند.نکته دیگر که به دادگاه کمک می‌کند آدرس دقیقی است که شاکی به آن محل برده شده است. شاکی باید دقت کند ساختمانی که به آنجا رفته چند طبقه و هر طبقه چند واحد است.او همچنین می‌تواند نمای داخلی خانه و چیدمان خانه را به یاد داشته باشد یا اگر متهم خالکوبی یا نشانه خاصی روی بدنش وجود دارد در ذهنش ثبت کند تا در صورت نیاز اعلام کند. همچنین بررسی دوربین‌های مداربسته اطراف نیز نشان می‌دهد که آیا شاکی با میل خود به محل رفته یا به اجبار و زور به محل کشانده شده است.
پزشکی قانونی معمولا چگونه تجاوز به عنف را تشخیص می‌دهد؟
هر نوع آثار و جراحات بدنی که نشان‌دهنده مقاومت شاکی باشد در کنار نمونه‌برداری‌ها و معاینات می‌تواند مشخص کند که فرد مورد تجاوز قرار گرفته یا نه؛ چون این موارد نشان‌دهنده تجاوز به عنف است و نشان می‌دهد که شاکی رضایت و میل نداشته است.
وقتی آثار جراحت روی دست، پا، صورت و سایر اعضای بدن شاکی وجود داشته باشد، نشان می‌دهد که شاکی مقاومت کرده است. در برخی موارد از زیر ناخن شاکی نیز نمونه‌برداری می‌شود.تایید این موارد از سوی پزشکی قانونی می‌تواند مشخص کند که شاکی مورد تجاوز واقع شده، اما تشخیص اثبات تجاوز به عنف با قاضی است نه با پزشکی قانونی.
در برخی پرونده‌های مهم اخیر که بحث تجاوز به عنف مطرح بوده شاکی عنوان کرده که به خانه فرد رفته و آنجا مورد تجاوز قرار گرفته است. آیا اینکه فردی بدون اجبار به خانه شخصی که از قبل با او آشنایی خاصی ندارد، برود باز هم بحث تجاوز به عنف مطرح است؟
جواب این سوال هم بله است و هم خیر. از این جهت بله است، چون امکان دارد طرف کمی ساده‌لوح، خوش‌باور یا زودباور باشد و جذب شهرت، قدرت و موفقیت تحصیلی یک نفر شود و بعد به خانه آن فرد برود، اما در فکرش برقراری رابطه جنسی نباشد؛ معمولا چنین دخترانی وقتی به خانه فردی می‌روند، اتفاقاتی رخ می‌دهد.
با این حال باید به این نکته دقت شود که معمولا فرد با اولین آشنایی به خانه شخص دیگری نمی‌رود؛ رفت و آمد وقتی صورت می‌گیرد که آشنایی و دوستی استمرار داشته باشد؛ یعنی چندین بار دو طرف با هم در جاهای مختلف از جمله مکان‌های عمومی قرار گرفته‌اند و حالا بعد از مدتی فرد دعوت به خانه طرف مقابل را پذیرفته و وقتی رفت و آمد صورت می‌گیرد، مشخص می‌کند که فرد با میل و رضایت خودش به خانه آن شخص رفته است.
با تمام این تفاسیر وقتی خانمی به خانه فردی می‌رود به معنای میل و رضایت به رابطه جنسی نیست، اما در تبصره ۲ ماده ۲۲۴ قانون مجازات اسلامی آمده؛ یکی از مواردی که تجاوز به عنف محسوب می‌شود؛ اغفال و فریب دادن دختر نابالغ است.
قانونگذار در اینجا عمدا از واژه دختر نابالغ استفاده کرده؛ یعنی اگر دختری بالغ است قابل اغفال و فریب دادن نیست؛ بنابراین اگر خانمی با اولین آشنایی به خانه شخصی می‌رود، معلوم می‌شود خودش مایل به برقراری رابطه بوده است، چون وقتی خانمی به خانه فردی می‌رود که هیچ کس دیگر در آن نیست باید این احتمال را بدهد که هر اتفاقی ممکن است رخ دهد. حتی خانم‌هایی که سطح آگاهی پایین‌تری دارند الان با وجود فضای مجازی و خواندن برخی حوادث از این اتفاقات باخبر هستند. پس اگر با این آگاهی، باز ریسک می‌کنند و این را می‌پذیرند که برای اولین‌بار به خانه فردی که از قبل او را نمی‌شناسند، بروند معلوم می‌شود خودشان مایل به رابطه بوده‌اند.
تبصره ۲ ماده ۲۲۴ قانون مجازات اسلامی:
ماده ۲۲۴– حد زنا در موارد زیر اعدام است:
الف– زنا با محارم نسبی
ب– زنا با زن پدر که موجب اعدام زانی است.
پ– زنای مرد غیرمسلمان با زن مسلمان که موجب اعدام زانی است.
ت– زنای به عنف یا اکراه از سوی زانی که موجب اعدام زانی است.
تبصره ۱– مجازات زانیه در بندهای (ب) و (پ) حسب مورد، تابع سایر احکام مربوط به زنا است.
تبصره ۲– هرگاه کسی با زنی که راضی به زنای با او نباشد در حال بیهوشی، خواب یا مستی زنا کند رفتار او در حکم زنای به عنف است. در زنا از طریق اغفال و فریب دادن دختر نابالغ یا از طریق ربایش، تهدید و یا ترساندن زن اگر چه موجب تسلیم شدن او شود نیز حکم فوق جاری است.
در قانون مجازات، تجاوز به عنف چگونه معنا شده است؟
اگر شخصی بدون استفاده از سلاح گرم و سرد یا حتی بدون اینکه ربایشی صورت بگیرد با فردی که راضی به رابطه جنسی نباشد، ارتباط برقرار کند، تجاوز به عنف محسوب می‌شود که اثبات عدم تمایل به رابطه جنسی ادله زیادی می‌خواهد. نوع دیگر تجاوز به عنف با بی‌هوش کردن فرد صورت می‌گیرد. نوع دیگر تجاوز به عنف، ربایش فرد است؛ در پرونده‌های متعدد این مورد وجود داشته که شاکی سوار ماشینی شده و فکر کرده طرف مسافرکش است، اما راننده در مسیر منحرف شده و بعد این اتفاق ناگوار افتاده است. نمونه دیگر تجاوز به عنف با تهدید و ترساندن شاکی رخ می‌دهد؛ بر فرض فرد عکسی از شاکی دارد و او را تهدید می‌کند تا از این طریق به هدفی که دارد، برسد.
معمولا فردی که در شرایط ناگواری قرار می‌گیرد و حس می‌کند که محیط برایش ناامن است چه اقداماتی انجام می‌دهد؟
فرد می‌تواند با صدای بلند از همسایه‌ها کمک بطلبد و در چنین شرایطی مقاومت کند و مانع شخص متجاوز شود.معمولا این موضوع در برخی پرونده‌ها وجود داشته که شاکی مقاومت زیادی انجام داده و شخصی که قصد تجاوز به عنف را داشته اصلا نتوانسته به هدفش برسد.در پرونده‌های متعددی شاهد بودیم که برخی خانم‌ها به خاطر اخاذی از افراد مشهور اقدام به چنین شکایت‌هایی کرده‌اند.در برخی پرونده‌ها نیز متاسفانه فرد از شهرت و قدرت خود سوءاستفاده کرده و این اتفاقات افتاده است؛ در چنین پرونده‌های حساسی حتما باید هر دو طرف پرونده مورد توجه قرار بگیرند.
با جزییاتی که از پرونده‌های اخیر در مورد اتهام تجاوز به عنف مطرح شده، مشخص است برخی افراد آگاهی چندانی نسبت به نوع روابط ندارند. برای پیشگیری از چنین حوادثی زنان و دختران چه اقداماتی انجام دهند که کمتر در معرض آسیب قرار بگیرند؟
نکته مهم این پرونده‌ها اینجاست که زنان و دختران به خانه فردی که هیچ شناختی از او ندارند، نروند.
اگر قرار به ملاقات یا دیدار باشد بهتر است در مکان‌های عمومی صورت بگیرد، چون وقتی مراکز عمومی وجود دارد رفتن به خانه افراد خصوصا به بهانه مسائل کاری مبنای منطقی ندارد. مگر اینکه طرف خودش هم تمایل به رفتن خانه فرد را داشته باشد و از رابطه استقبال کند. اگر هم قرار است خانمی به خانه فردی برود بهتر است به چند نفر از دوستان صمیمی خود اطلاع دهد.
متاسفانه در برخی پرونده‌های تجاوز به عنف که جزو پرونده‌های قضایی محسوب می‌شود، رسانه‌ها با آوردن نام و نام‌خانوادگی متهم برخی اصول را زیر پا می‌گذارند. با توجه به اینکه در بعضی کشورها نیز نباید نام متهم در خبرها قید شود، بهتر است در چنین مواقعی که پرونده‌ها صرفا قضایی هستند رسانه‌ها چه اقداماتی انجام دهند؟
نقش رسانه‌ها در وهله اول آگاهی‌بخشی است. به‌طور مثال در پرونده‌های سرقت اگر رسانه‌ها به این موضوع اشاره کنند که افراد در خیابان با گوشی صحبت نکنند یا هنگام رانندگی شیشه ماشین پایین نباشد، کافی است، چراکه افراد با خواندن چنین مطالبی متوجه می‌شوند که باید دقت بیشتری داشته باشند.
در مورد پرونده‌های تجاوز به عنف نیز نقش رسانه بیشتر باید اطلاع‌رسانی و هشدار باشد که از چنین حوادثی پیشگیری شود. اینکه رسانه‌ها نام فرد متهمی که هنوز برای رسیدگی به اتهام او دادگاه تشکیل نشده را منتشر می‌کنند، جرم محسوب می‌شود. حتی خود قضات و کارکنان قضایی تا زمانی که رای قطعی صادر نشده به هیچ‌وجه حق اظهارنظر ندارند.
در نتیجه اگر در پرونده‌های تجاوز به عنف رسانه‌ها فقط با یک طرف پرونده مصاحبه کنند و اظهارات طرف دوم نباشد باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود؛ امکان دارد جو رسانه ماجرا را به نفع یکی از طرفین پرونده تمام کند؛ در این مواقع هم متهم و هم شاکی حق به جانب صحبت می‌کنند.
اگر قرار است پرونده رسانه‌ای شود بهتر است با رعایت بی‌طرفی، پرهیز از قضاوت و هیجان‌زدگی با هر دو طرف پرونده مصاحبه شود و صرفا یک بعد ماجرا بازگو نشود.
رسانه‌ها باید بدون هیچ‌گونه قضاوت و دیدگاه خاص با هر دو طرف پرونده صحبت کرده و اظهارات هر دو طرف را به صورت همزمان منتشر کنند، چراکه پرونده، پرونده قضایی است و رسانه‌ها برای تحلیل و قضاوت ماجرا باید تا رای نهایی دادگاه صبر کنند.